आज मी बुद्धांच्या जीवनावर थोडा वेळ देऊ इच्छितो. मी बुद्धांच्या जीवनावर आणि कार्यांवर जास्त वेळ घालवू इच्छित नाही कारण त्यांची जीवनी मुख्यतः वर्णनात्मक आहे. परंतु मी आज या संधीचा उपयोग बुद्धांच्या जीवनातून दिसून येणाऱ्या काही महत्त्वपूर्ण बौद्ध मूल्यांकडे लक्ष वेधण्यासाठी करू इच्छितो.
मागील आठवड्यात आपण दोन परंपरांबद्दल चर्चा केली आणि हे पाहिले की या परंपरा, ज्या मूळतः खूप वेगवेगळ्या होत्या, हळूहळू एकमेकांशी संवाद साधू लागल्या आणि अखेरीस भारतात एकत्र मिळाल्या. आपण सांगितले की या परस्पर संवादाची सुरुवात बुद्धांच्या काळापासून मानली जाऊ शकते. खरंतर, बुद्धांच्या काळात या परंपरांमधील संवादाची सुरुवात दिसून येते. ही प्रक्रिया पुढील एक हजार वर्षे सुरू राहिली, जोपर्यंत या परंपरा पूर्णपणे एकत्रित झाल्या आणि त्यांना वेगळे ओळखणे कठीण झाले. हे एक संयोग नाही की जिथे या परंपरा सर्वाधिक संपर्कात आल्या, ती जागा मध्यदेश म्हणून ओळखली जाते, जी आजची पूर्वीची उत्तर प्रदेश आणि बिहार आहे.
हे क्षेत्र ब्राह्मणांकडून आर्य परंपरेला आव्हान देणारे क्षेत्र मानले जात होते. जेव्हा दोन परंपरा अशा प्रकारे मिळतात, तेव्हा नवीन धार्मिक दिशांच्या विकासासाठी अनुकूल वातावरण निर्माण होतो. मोठ्या प्रमाणात, बुद्धांच्या जीवन आणि शिकवणीला या संदर्भात पाहता येईल. या धार्मिक परंपरांच्या संवादासोबत, त्या काळात सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय बदल देखील घडत होते, ज्यावर आपण मागील आठवड्यात चर्चा केली होती. या सर्व गोष्टींनी धार्मिक चेतनेच्या पातळीत वाढ घडवून आणली.
राजकीय आणि सामाजिक अराजकतेच्या काळात माणूस आपल्या अंतःकरणात पाहतो आणि धर्माकडे वळतो. जेव्हा तो पाहतो की त्याचे पूर्वज ज्या संस्थांना स्थिर आणि अपरिवर्तनीय मानत होते, त्या डगमगू लागल्या आहेत, तेव्हा नैतिकपणे माणूस धर्माकडे आकर्षित होतो. हेच छत्तीस शतक ब.C. मध्ये घडले होते.
बुद्धांच्या जीवनातून जो मूल्ये उभरून येतात, ती मुख्यतः तीन आहेत – त्याग, मैत्री आणि करुणा, आणि प्रज्ञा. हे तीन मूल्य बुद्धांच्या जीवनातील विविध घटनांमधून स्पष्टपणे दिसून येतात. हे एक संयोग नाही की हे तीन गुण निर्वाण प्राप्तीचा मार्ग बनतात कारण तीन दोष (क्लेश) – कामना, द्वेष आणि अज्ञान – आपल्याला बारंबार जन्म घेण्यासाठी बाध्य करतात. या संदर्भात, हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की त्याग कामनाचे प्रतिकार करते, मैत्री आणि करुणा द्वेषाचे प्रतिकार करतात, आणि प्रज्ञा अज्ञानाचे प्रतिकार करते. या तीन गुणांची विकास करून व्यक्ती क्लेशांनं समाप्त करू शकतो आणि ज्ञानोदय प्राप्त करू शकतो.
आता या गुणांवर एक-एक करून विचार करूया.
१. त्याग बुद्धांच्या जीवनातील त्यागाचा सर्वात प्रारंभिक प्रमाण त्यांचं बालपण आहे. त्याग मुख्यतः या मान्यतेवर आधारित आहे की सर्व अस्तित्व दुःखमय आहे. जेव्हा एखादी व्यक्ती हा सत्य स्वीकारते, तेव्हा तो एक वळण आणतो. जीवन दुःखाने भरलेले आहे हे पाहून व्यक्ती दुसरे काही शोधण्याची प्रेरणा मिळवते. म्हणूनच दुःख हे आर्य सत्यांमधील पहिले सत्य आहे.
राजकुमार सिद्धार्थाच्या जीवनात सात वर्षांच्या वयात वार्षिक हल चालवण्याच्या समारंभादरम्यान याचे प्रारंभिक उदाहरण दिसते. त्याने पाहिले की हल चालताना एक कीड बाहेर आली आणि एक पक्षी तिला खाल्ला. या दृश्याने राजकुमाराला जीवनाच्या वास्तविकतांवर विचार करण्यासाठी प्रेरित केले आणि त्याने हे लक्षात घेतले की सर्व जीव एकमेकांना आहारासाठी मारतात, आणि हेच दुःखाचा मोठा कारण आहे.
पुढे जाऊन, त्याच्या जीवनातील चार दृश्यांनी (वृद्धावस्था, रोग, मृत्यू आणि संन्यास) त्याला संसारिक जीवन सोडून सत्याच्या शोधात जाण्याचे प्रेरित केले. हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की सिद्धार्थाचा त्याग निराशेने प्रेरित झाला नाही. त्याने जीवनातील सर्वात मोठ्या सुख-सुविधांचा आनंद घेतला होता आणि तरीही त्याने अनुभवले की शेवटी प्रत्येकाला दुःखाचा सामना करावा लागतो. या समजुतीमुळे त्याला गृहस्थ जीवनाचा त्याग करण्यासाठी आणि सर्व प्राण्यांच्या कल्याणासाठी ज्ञानोदयाची शोध घेण्यासाठी प्रेरित केले.
२. मैत्री आणि करुणा बुद्धांच्या जीवनात मैत्री आणि करुणेचे प्रारंभिक प्रमाणही दिसून येते. त्याचे सर्वात महत्त्वाचे उदाहरण म्हणजे घायल हंसाची घटना. राजकुमार सिद्धार्थ आणि त्यांचा चुलत भाऊ देवदत्त एक दिवस बागेत फेरफटका मारत होते. देवदत्तने एका हंसाला तीराने मारून खाली पाडले. दोन्ही राजकुमार त्या ठिकाणी धावत गेले जिथे हंस पडला होता, पण सिद्धार्थ तिथे आधी पोहोचले आणि घायल हंसाला त्याच्या गळ्यात उचलले.
देवदत्तने दावा केला की हंस त्याचा आहे कारण त्याने त्याला मारले आहे. हा वाद दरबारातील बुद्धिमान व्यक्तीपर्यंत पोहोचला, ज्यांनी निर्णय घेतला की जीवन त्याचे आहे जो ते वाचवतो, न की जो ते नष्ट करतो.
ज्ञानोदयाच्या नंतरही, बुद्धांनी करुणा आणि मैत्रीचे प्रदर्शन चालू ठेवले. त्याचे उदाहरण त्या घटनेत पाहता येते जेव्हा त्यांनी बिमार तिष्याची सेवा केली, ज्याला इतर भिक्षूंनी त्यागले होते.
३. प्रज्ञा तीन गुणांमध्ये प्रज्ञा सर्वात महत्त्वाची आहे कारण ती अज्ञानाला समाप्त करते आणि ज्ञानोदयाला मार्ग दाखवते. अज्ञान हे दुःखाचे मुख्य कारण आहे. बुद्धांनी त्यांच्या ध्यानाच्या प्रगतीच्या माध्यमातून प्रज्ञेचा विकास केला.
बालपणीच, त्यांनी ध्यानाचा अभ्यास केला. एका घटनेत, जेव्हा त्यांनी पाहिले की पक्ष्याने कीडे खाल्ले, त्यांनी एक झाडाखाली बसून स्वाभाविकपणे ध्यान लावायला सुरुवात केली. नंतर, जेव्हा त्यांनी गृहस्थ जीवन सोडले, तेव्हा त्यांनी ध्यान एक साधन म्हणून स्वीकारले.
बुद्धांनी ध्यानाच्या पारंपरिक पद्धतींपेक्षा पुढे जाऊन त्याला प्रज्ञेसोबत जोडले. ध्यानाला त्यांनी एक साधन मानले, शेवटचे उद्दिष्ट नाही. ध्यान मनाला स्थिर आणि एकाग्र करते, पण प्रज्ञेशिवाय ते जीवनाच्या सत्याला जाणू शकत नाही.
बुद्धांच्या जीवनात मध्य मार्ग (अत्यधिक भोग आणि कठोर तपस्या यांपासून बचाव) प्रज्ञेचा प्रतीक आहे. हा मार्ग त्यांच्या स्वतःच्या अनुभवातून उत्पन्न झाला आणि त्यांनी तो त्यांच्या अनुयायांना शिकवला.
निष्कर्ष
बुद्धांच्या जीवनातून त्याग, मैत्री आणि करुणा, आणि प्रज्ञा या मूल्यांची स्पष्टता आहे. हे मूल्ये केवळ त्यांच्या जीवनाचे सार नाहीत, तर सर्वांसाठी मार्गदर्शक ठरतात.
